Çeklerde, birbirinden farklı birtakım ödeme şekilleri öngörülmüştür. Bu yöntemlerden
her biri değişik bazı ihtiyaçları karşılamak amacıyla öngörülmüştür. Çizgili çek vasıtası ile
ödeme de bu yollardan bir tanesidir. Çizgili çeke ilişkin hükümler Türk Ticaret Kanununun
803 ve 804. Maddelerinde düzenlenmiştir. TTK m.803’e göre: “Bir çekin düzenleyeni veya
hamili onu, 804 üncü maddede gösterilen sonuçları doğurmak üzere çizebilir. Çekin çizilmesi,
çekin ön yüzüne birbirine paralel iki çizgi çekilerek yapılır. Çek, genel veya özel olarak
çizilebilir. İki çizgi arasına hiçbir ibare konmamış veya “banka” kelimesi veya buna benzer
bir ibare konmuş ise çek, genel olarak çizilmiş demektir. İki çizgi arasına belirli bir bankanın
ticaret unvanı yazılmış ise çek, özel olarak çizilmiş demektir. Genel çizgi özel çizgiye
dönüştürülebilir; özel çizgi genel çizgiye dönüştürülemez. Çizgilerin veya zikredilen bankanın
ticaret unvanının silinmesi hükümsüz sayılır.” 804.maddeye göre ise: “Genel olarak çizilen
bir çek, muhatap tarafından ancak bir bankaya veya muhatabın bir müşterisine ödenebilir.
Özel olarak çizilen bir çek, muhatap tarafından ancak ticaret unvanı gösterilen bankaya veya
bu banka muhatap ise onun müşterisine ödenebilir. Ticaret unvanı gösterilen banka, bedelin
tahsili işini diğer bir bankaya bırakabilir. Bir banka, çizgili çeki, ancak müşterilerinden veya
diğer bir bankadan iktisap edebilir. Aynı şekilde onu, sözü geçen kişilerden başkaları
hesabına tahsil edemez. Çek, birden fazla özel olarak çizilmiş ise, muhatabın bu çeki
ödeyebilmesi için çekin ikiden fazla çizilmemiş olması ve çizgilerden birinin, çekin bir takas
odası tarafından tahsil edilebilmesi amacı ile yapılmış olması şarttır. Birinci ilâ dördüncü
fıkralara aykırı hareket eden muhatap veya banka, çek bedelini aşmamak üzere, oluşan
zarardan sorumludur.”
Çizgili çek; çekin yanlışlıkla veya sair suretle herhangi bir şahsa ödenmesini önlemek
amacıyla öngörülmüş ödeme biçimlerinden biridir. Çizgili çek, muhatap banka tarafından,
ancak bir “bankaya” veya “muhatabın bir müşterisine” ödenebilecektir. Ancak bu durumda
çizgili çek kullanılmış olması, nakden ödeme imkanını ortadan kaldırmamakta; yalnızca bir
bankadan veya muhatabın müşterisinden başka kimseye ödeme yapılmasını engellemektedir.
Dolayısıyla bir çekin çizgili çek haline getirilmesi ile, ödenmesinde uyulması gereken bir
düzen tesis edilmekte; senedi ödenmek üzere muhataba ibraz edebilecek kişiler sınırlanarak
hak sahibine ödeme yapılması garanti altına alınmaktadır.
Çizgili çek, TTK m.804/3’te belirtilmiş sınırlar dahilinde, normal biçimde tedavül
edilir, tedavül şekli bakımından çekin türü ile çizgilenme işlemi arasında bir bağlantı
bulunmamaktadır. Bir çekin keşidecisi, lehtarı veya çeki elinde bulunduran kişi, çeki 804.
Maddedeki neticeleri doğurmak üzere çizgileyebilir.
Çekin çizilmesi, senedin ön yüzüne birbirine paralel iki çizgi çekilmesi suretiyle
yapılmaktadır. Bu çizgiler, çekin ön yüzünde olmak kaydıyla herhangi bir yerde olabilecektir.
Uygulamada çizgiler, senedi enlemesine kat ederek çizilmektedir.
Çizgili çekin; genel çizgili çek ve özel çizgili çek olmak üzere iki şekli olduğu kabul
edilmektedir. Çekin üzerine çizilen iki çizgi arasına hiçbir işaret konulmamış veya “banka”
kelimesi ya da buna benzer bir ibare konulmuş ise, genel çizgili çekten; iki çizgi arasına
muayyen bir bankanın ismi yazılmış ise, özel çizgili çekten söz edilecektir. Keşideci veya
hamil, ödemenin herhangi bir bankaya yapılmasında bir mahzur görmüyorsa genel çizgili çek;
ödemenin belli bir bankaya yapılmasını istiyorsa özel çizgili çek tanzim etme yoluna
gidecektir. Bunun yanında, genel çizgili çekin, özel çizgili çeke çevrilmesi mümkünken; özel
çizgili çekin, genel çizgili çeke çevrilmesi mümkün değildir. Zira çizgilerin veya özel olarak
belirtilmiş banka adının silinmesi hükümsüz sayılacaktır.
Çekin çizgilenmesi ile birlikte muhatap, ödemeyi ancak bir bankaya veya müşterisine
ödeyebilecektir. Bu durumda banka müşterisinin, ödeme yapılmasını mümkün kılması
bakımından yalnızca bankaca tanınan bir kimse olması yeterli olmayıp banka ile iş ilişkisinin
mevcudiyeti aranmaktadır. Müşterinin tespitini yapmadan ödemede bulunan muhatap, bu
nedenle ortaya çıkan zarardan sorumlu olacaktır.
Genel çizgili çekin hamili, herhangi bir bankanın müşterisi ise; çeki, o bankaya tahsil
cirosu ile verir ve bedelinin tahsil olunarak hesabına geçirilmesini ister. Bunun yanında hamil
isterse, genel çizgili çeki müşterisi olduğu bankanın ismini çizgiler arasına yazarak özel
çizgili çeke de dönüştürebilir. Ancak genel çizgili çek hamilinin, 804. Maddedeki anlamda
herhangi bir bankanın müşterisi olmaması durumunda; çek bedelini elde edebilmek için
izleyebileceği diğer bir yol da, bu çeki bir bankanın müşterisine bedeli karşılığında devretmek
olabilecektir.
TTK m.804/2 uyarınca özel olarak çizgilenen çekte adı gösterilen banka, bedelin
tahsilini diğer bir bankaya da bırakabilecektir. Bu durumda özel çizgili çek durumunda
ödemenin kime yapılabileceği konusunda üç ihtimal söz konusu olacaktır; ödemenin çizgiler
arasında ismi yazılı bankaya yapılması, çizgiler arasında muhatap bankanın kendi adı yazılı
ise, ödemenin bankanın bir müşterisine yapılması ve son olarak ödemenin, çizgiler arasında
ismi yazılı bankadan, senedi tahsil cirosu ile almış bulunan başka bir bankaya yapılması.
Bunun yanında, muhatabın bu çeki ödeyebilmesi için; çekin ikiden fazla kez
çizgilenmemiş olması ve çizgilerden birinin, çekin takas odası tarafından tahsil edilebilmesi
maksadıyla yapılmış olması gerekmektedir. Yine TTK m.804/5 uyarınca; çizgili çeke ilişkin
hükümlere aykırı hareket eden muhatap veya banka, meydana gelen zararlardan çek bedeli
tutarında sorumlu olacaktır.
Stj. Av. Ecem Sena MUTLAY
